تشبیه چیست؟
تشبیه به یاد آوردن شباهت یا شباهت‌های دو چیز مختلف از جهت یا جهات گوناگون است.
تعریف
تشبیه، در علم بیان مانند کردن چیزی است به چیزی دیگر. تشبیه مانندگی مبتنی بر کذب است یا با اغراق
همراه است؛ یعنی باید دو چیز را که در واقع به یک‌دیگر شبیه نیستند یا
لااقل شباهتی آشکارا ندارند را، به هم ماننده کنیم. در تشبیه، نویسنده یا شاعر
شباهتی را ادعا و برقرار یا آشکار می‌کند؛ بنابراین، جمله‌ای که تمام
ارکان تشبیه را داشته باشد اما مبتنی بر صدق باشد- چون مخیل نیست، تشبیه
نیز به حساب نمی‌آید. مثلاً در جملهٔ «سگ مانند شغال است» چون جمله مخیل
نیست و در عالم واقع هم سگ و شغال
از یک گونه‌اند، تشبیهی روی نداده است. اما جملهٔ تشبیهی جمله‌ای است که
به ظاهر درست نمی‌نماید، و باعث اعجاب می‌شود و کسی در دید منطقی به آن
باور ندارد.
ارکان تشبیه
تشبیه
را به چهار رکن: مشبه، مشبه‌به، ادات تشبیه و وجه شبه تقسیم کرده‌اند که
مشبه و مشبه‌به را که در اصطلاح طرفین تشبیه می‌نامند، دو رکن اصلی تشبیه
به شمار می‌آیند.
۱-مشبّه: کلمه‌ای است که آن را به چیز دیگر مانند کرده‌اند.
۲-مشبه به: چیزی که مشبّه به آن مانندشده را مشبّه‌به می‌گویند.
۳-ادات تشبیه: به اداتی که نشانگر تشبیه هستند، ادات تشبیه گفته
می‌شود. پرکاربردترین این ادات عبارت‌اند از: «مانند، مثل، همانند، به‌سان،
چون، چو، به کردار، پنداری، گویی، به رنگ، به شکل، به اسلوب و…».
۴-وجه شبه: به امر ادعایی که ارتباط مشبّه و مشبّه‌به را نشان می‌دهد و نحوهٔ مانندگی آن‌ها را نشان می‌دهد، وجه شبه می‌گویند.
اقسام تشبیه
به
تشبیهی که وجه شبه در آن حذف شده باشد تشبیه مجمل وبه تشبیهی که ادات
تشبیه در آن حذف شده باشد مؤکّد یا تشبیه محذوف‌الأدات یا تشبیه بالکنایه
می‌گویند. اگر ادات در تشبیه ذکر شود به آن تشبیه صریح یا تشبیه مرسل
می‌گویند.
تشبیهی که در آن نه وجه شبه ذکر شود و نه ادات تشبیه بلیغ است.
تشبیه بلیغ رساترین، زیباترین و مؤثرترین تشبیهات است. تشبیه بلیغ بر دو
گونه است: ۱- تشبیه بلیغ اسنادی که در آن مشبّه‌به به مشبه اسناد داده
می‌شود مانند علم نور است. ۲- اضافهٔ تشبیهی که در آن یکی از طرفین تشبیه
به دیگری اضافه می‌شود مانند «درخت دوستی».
دو رکن اصلی تشبیه، مشبّه و مشبّه‌به هستند که هیچ‌گاه حذف
نمی‌شوند؛ زیرا غرض از تشبیه، وصف مخیل مشبّه به وسیلهٔ مشبّه‌به است. آن
توصیف مخیّل که همان وجه شبه است- معمولاً از مشبّه‌به اخذ می‌شود، پس وجود
مشبّه و مشبّه‌به هر دو لازم است.
بر اساس تعریفی دیگر اقسام تشبیهی نیز وجود دارد که به آن اشاره می‌شود. از جمله:
حسی و غیر حسی: هر دو طرف مشبه و مشبه‌به حسی است یعنی با حواس ظاهر درک می‌شوند.
وهمی و خیالی: مشبه‌به وجود خارجی نداشته باشد.
| یکی نیزهٔ تیز برداشت گیو |
|
چو دندان غول و چو چنگال دیو |
تشبیه مفرد به مفرد:دو طرف تشبیه هر دو مفرد باشد. مانند تشبیه روی به گل.
تشبیه مرکب به مرکب: دو طرف تشبیه دو چیز یا بیشتر باشد.
| می اندر کف ساقی بی‌حجاب |
|
سهیلی است در پنجهٔ آفتاب |
تشبیه جمع:یک چیز را به چند چیز تشبیه کنند.
| برخیز که شد بار دگر ابر بهار |
|
از بهر صفای بوستان و گلزار |
تشبیه تسویه: چند چیز را به یک چیز تشبیه کنند.
!
| یک موی خیزد از تن من وز میان تو |
|
یک نقطه آید از لب من وز دهان تو |
